کاغذ ماده‌ای نازک است که از الیاف طبیعی (یا به ندرت مصنوعی) تولید می‌شود. اختراع کاغذ، ساده اما بسیار مهم است. انسان‌ها نیاز مبرمی به انتقال مکتوب اطلاعات داشتند. اطلاعات باید روی یک وسیله سبک و بادوام تنظیم می‌شد که حمل آن نیز آسان باشد. اختراع کاغذ باعث شد تا پاپیروس و کاغذ پوست با موادی جایگزین شوند که ساده‌تر و با ظهور روش‌های جدید تولید، ارزان‌تر بودند. شاید امروز که زندگی ما را فناوری‌های دیجیتال احاطه کرده‌اند، اهمیت کاغذ برایمان ملموس نباشد، اما نباید فراموش کرد که اختراع کاغذ باعث چه تغییر شگرفی در زندگی همهٔ ما شد. تا همین چند دهه پیش و قبل از اختراع تجهیزات هوشمند، انتشار هر ایده‌ای مستلزم یک برگه کاغذ بود. تاریخچه کاغذ امروزی به 2000 سال پیش، باز می‌گردد اما قرن‌ها طول کشید که به دست ما برسد. امروزه انواع کاغذ و محصولات به‌دست‌آمده از آن، تمامی جنبه‌های زندگی ما را احاطه کرده است. کاغذ نه‌تنها برای نوشتن یا نقاشی، بلکه به‌عنوان بسته‌بندی، یا حتی در مصالح ساختمانی و مواد تمیزکننده کاربرد دارد.
چرا کاغذ اختراع شد؟
پیش از اختراع کاغذ، ملل برای تدوین علوم و فنون از مواد مختلفی استفاده می‌کرده‌اند. یکی از موادی که ملت‌های باستانی برای نوشتن به کار می‌بردند، “گل” بود. گل را به شکل قالب در می‌آوردند و پیش از آنکه خشک شود بر آن می‌نوشتند. سپس آن را در آفتاب خشک می‌کردند یا به آتش می‌پختند. بیش از هزاران الواح گلی با خط میخی از عراق و سایر سرزمین‌های شرق کشف شده است. اما بسیاری از لوح‌های گلی هم‌اکنون از بین رفته‌اند، لوح‌هایی که حاوی اطلاعات ارزشمند تمدن‌های باستانی بوده‌اند.
ماده دیگری که برای نوشتن کاربرد داشته، سنگ بوده است. سنگ دوام بیشتری از گل دارد، اما سنگین‌تر است و تولید و حمل‌ونقل آن دشوار است. جز سنگ و گل، مواد بی‌شمار دیگری برای نوشتن به کار برده‌اند. به طور مثال، به نقل از ابوریحان بیرونی، مردم هند از برگ‌های درختی به نام «تاری» برای نوشتن استفاده می‌کردند. یا مردم مصری برای مکتوب کردن، پاپیروس را به کار می‌بردند. ایرانیان باستان نیز روی پوست گاومیش و گاو و گوسفند می‌نوشتند.
تقریباً تمامی ملت‌ها از ماده‌ای برای نوشتن بهره می‌بردند که هم کمیاب بود و هم فرایند تولید آن دشوار. وسایلی که فقط در دسترس گروه اجتماعی خاص با نگهداری سخت بود و از همه مهم‌تر قیمت گرانی داشتند. در واقع تا پیش از اختراع کاغذ دانش و سواد تنها مخصوص ثروتمندان و طبقات اجتماعی خاص بود.
کاغذ در طول قرن‌های گذشته سهم عظیمی در رشد جامعه بشری ایفا کرد و باعث شد تا دسترسی مردم به دانش افزایش یابد و جامعه‌های امروزی و این سطح از پیشرفت شکل بگیرد. مادهٔ ارزانی که در دسترس اکثریت افراد است، قیمت ارزانی دارد، ساخت و نگهداری آن آسان است. در واقع کاغذ آینه تکامل جامعه بشری در طول قرن‌ها بوده است: از انتشار دانش علمی و فلسفی تا گسترش آموزش و ایجاد نوعی آگاهی سیاسی و تاریخی که باعث تولد دولت ملی مدرن شد. اگر نگاه دقیقی به سال‌های پیشرفت فناوری و ظهور علوم جدید داشته باشیم، متوجه اهمیت اختراع کاغذ می‌شویم. اختراعی که در کمتر از 2000 سال باعث رشدی عظیم شد.
کدام کشور کاغذ را اختراع کرد؟ | شروع تاریخچه کاغذ
شاید از قبل می‌دانستید که چین کاغذ را اختراع کرد. منابع تاریخی اختراع کاغذ را به کای لون (Cai Lun)، یکی از مقامات دربار امپراطوری چین نسبت می‌دهند که در سال 105 پس از میلاد، شروع به تولید ورق‌های کاغذ از تکه‌های پارچه‌های کهنه، پوست درختان و تورهای ماهیگیری کرد. چینی‌ها قرن‌ها با حسادت از راز کاغذسازی محافظت می‌کردند تا اینکه در قرن ششم، اختراع آنها توسط راهب بودایی دام جینگ به ژاپن آورده شد. ژاپنی‌ها بلافاصله تکنیک‌های کاغذ سازی را آموختند و شروع به استفاده از خمیر حاصل از پوست درخت توت کردند تا خودشان این ماده گران‌بها را تولید کنند.
کاغذ در جهان عرب: آغاز گسترش کاغذ در جهان
ملت‌های عرب بدون شک نقش شگرفی در شکل‌گیری گسترش و تاریخچه کاغذ امروزی داشته‌اند. جهان عرب اسرار کاغذسازی را در سال 751 پس از میلاد کشف کرد، زمانی که فرماندار کل خلافت بغداد دو کاغذساز چینی را در سمرقند دستگیر کرد و با کمک آنها کارخانه کاغذسازی را در شهر ازبکستان تأسیس کرد. با کمک فراوانی کنف و کتان، دو ماده خام باکیفیت بالا که برای تولید کاغذ مناسب است، تولید به سایر شهرهای آسیا، به‌ویژه بغداد و دمشق گسترش یافت.
فرایند ساخت کاغذی که اعراب به کار می‌بردند شامل گارنت (سنباده) کردن و خیساندن پارچه‌ها در آب برای به‌دست‌آوردن یک خمیر همگن بود که سپس الک می‌شد تا الیاف خیس شده از آب جدا شود. ورق‌های به‌دست‌آمده بعد از آن فشرده، خشک شده و در نهایت با لایه‌ای از نشاسته برنج پوشانده شدند تا پذیرای جوهر بیشتری باشند. در همین دوره، مردم مصر و شمال آفریقا نیز با استفاده از تکنیک‌های مشابهی که در جهان عرب به کار می‌رفت، شروع به ساخت کاغذ کردند.
اروپا: سازنده کاغذهای امروزی
قرن یازدهم بود که کاغذ با تسخیر سیسیل و اسپانیا توسط اعراب وارد اروپا شد. بااین‌حال، کاغذ به‌سرعت در مقایسه با پوست ماده‌ای باکیفیت پایین تلقی شد، به‌طوری‌که در سال 1221، فردریک دوم، امپراتور روم مقدس، استفاده از آن را برای اسناد عمومی ممنوع کرد. نشاسته برنج در واقع منبع غذایی جذابی برای حشرات بود که به این معنی بود که ورق‌های کاغذ دوام زیادی نداشتند.
تاریخچه کاغذ تا حد زیادی مدیون کاغذسازان فابریانو (Fabriano)، شهری کوچک در منطقه مارکه ایتالیا است که در قرن دوازدهم شروع به تولید کاغذ با استفاده از کتان و کنف کردند. این کاغذسازان با استفاده از تجهیزات و روش‌های جدید تولید و نوآوری‌های مهمی را ارائه کردند:
- آسیاب کهنه را با استفاده از آسیاب‌های چکشی هیدرولیک مکانیزه کردند و زمان تولید خمیر را به میزان قابل توجهی کاهش دادند.
- شروع به چسباندن ورقه‌ها با ژلاتین کردند، افزودنی که حشرات آن را دوست نداشتند.
- انواع کاغذ و فرمت‌های مختلفی را ایجاد کردند.
- واترمارکینگ (نشانه‌گذاری) را اختراع کردند.
واترمارکینگ شامل استفاده از سیم‌های فلزی برای افزودن تزیینات به کاغذ بود که با نگه‌داشتن ورق در مقابل نور نمایان می‌شدند و اجازه می‌دادند علامت‌ها، امضاها، نشان‌های کلیسایی و سایر نمادها درج شوند. از قرن چهاردهم، کاغذسازی به سایر کشورهای اروپایی گسترش یافت و در پایان قرن پانزدهم، با اختراع چاپ متحرک، تولید واقعاً رونق گرفت. کشف آمریکا و متعاقب آن استعمار اروپا، کاغذسازی را به دنیای جدید آورد. جالب اینجاست که مارک کورلانسکی (Mark Kurlansky) در کتاب خود «کاغذ: صفحه‌بندی در طول تاریخ» حکایتی عجیب را نقل می‌کند: زمانی که مستعمرات آمریکای شمالی شورش کردند، همه کالاهای بریتانیا را تحریم کردند، به جز کاغذهای مرغوب تولید شده توسط کارخانه‌های کاغذ لندن.
کاغذ به‌عنوان وسیله ارتباط جمعی
تولید صنعتی کاغذ در قرن نوزدهم با گسترش روزنامه‌های کثیرالانتشار و اولین رمان‌های پرفروش که به مقادیر زیادی سلولز ارزان نیاز داشت، آغاز شد. در سال 1797، لویی نیکلاس رابرت (Louis Nicolas Robert) اولین ماشین فوردینیر Fourdrinier (کاغذسازی) را ساخت که قادر به تولید ورقی به طول 60 سانتی‌متر بود. ازآنجایی‌که تقاضا برای پارچه‌های کاغذسازی از عرضه پیشی گرفت، به دنبال مواد جایگزین مانند خمیر چوب بود.
با توسعه تکنیک‌های جدید برای استخراج الیاف از درختان، قیمت کاغذ به‌شدت کاهش یافت و کاغذ به‌زودی محصول مصرف انبوه شد. تنها در بریتانیا، تولید کاغذ از 96000 تن در سال 1861 به 648000 تن در سال 1900 افزایش یافت. با گسترش کاغذ ارزان، کتاب و روزنامه در دسترس همگان قرار گرفت و منجر به انفجار سواد در میان طبقات متوسط شد. در پایان قرن گذشته که کاغذ برای مصارف دیگری مانند کاغذ توالت و بسته‌بندی، اسباب‌بازی‌ها و دکوراسیون داخلی مورد استفاده قرار گرفت.
اثرات زیست‌محیطی کاغذ
تولید کاغذ صنعتی و گسترش کاربرد آن اثرات مخربی نیز به همراه دارد. کاغذ از مقادیر قابل‌توجهی منابع طبیعی استفاده می‌کند: بین 2 تا 2.5 تن چوب و 30 تا 40 مترمکعب آب برای تولید یک تن کاغذ مورد نیاز است. علاوه بر این، برق و گاز متان برای تأمین انرژی ماشین‌های صنعتی به‌کاررفته در مراحل مختلف تولید نیاز است، از طرفی بسته به نوع کاغذ، مجموعه‌ای از افزودنی‌های شیمیایی آلاینده ضروری است. به همین دلیل است که در صورت امکان، انتخاب کاغذ پایدار یا بازیافتی برای کاهش اثرات زیست‌محیطی تولید کاغذ مهم است.
کاغذهای پایدار از سلولز چوبی که از جنگل‌های تأیید شده توسط شورای نگهبان جنگل‌ها سرچشمه می‌گیرد، ساخته می‌شود، جایی که استانداردهای زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی سخت‌گیرانه اعمال می‌شود. از سوی دیگر، کاغذ بازیافتی از کاغذهای دور ریختنی نیز ایجاد می‌شود. بااین‌حال، کلر مورد استفاده برای سفید کردن بعضی از انواع آن و سایر افزودنی‌های شیمیایی مورد استفاده، به این معنی است که کاغذ بازیافتی اغلب آن‌طور که تصور می‌شود دوستدار محیط‌زیست نیست. البته کاغذهایی مانند کاغذ لاینر، کرافت و… فاقد این مواد مضر و یک انتخاب عالی برای مصارف صنعتی هستند. انواع کاغذ لاینر بدون هیچ ماده افزودنی و تنها از خمیر کاغذ بازیافتی استفاده می‌شود و یک انتخاب عالی برای صنعت کارتن‌سازی و جعبه‌سازی است.
در پایان
در این مقاله سعی کردیم تاریخچه کاغذ را جامع بررسی کنیم و مسیری را که کاغذ امروزی طی کرده است با بیانی ساده بنویسیم. شاید اگر کاغذ به شکل امروزی گسترش پیدا نکرده بود، هیچگاه بشر موفق به سفر به فضا نمی‌شد یا خیلی از بیماری‌ها همچنان ناشناخته باقی می‌ماند. کاغذ باعث گسترش ایده‌ها شد. این کاغذ بود که باعث شد تا تمامی جنبه‌های زندگی انسان امروزی رشدی شگرف داشته باشد.
لیست منابع:
